““Administrasiya” ahəng qanununu pozur” – Dilin bəlası

Sabir Rüstəmxanlı
Azərbaycan Dil Qurumunun Başqanı

Dilə sayğı milli əxlaq göstəricisidir

Kanada ingilisdilli ölkədir. Yalnız Kvebekdə, fransızların sayca üstünlük təşkil etdikləri bölgədə əsas, yəni rəsmi dil fransızcadır. Ölkənin ən böyük şəhəri Monrealda və bütün Şərqi Kanadada fransız dilinin işlənmə dairəsi, nüfuzu ingiliscədən artıqdır.

Heç bir yerdə ingilis dili fransızcadan üstün duruma gətirilə, ünsiyyətdə, yazı-pozuda fransızcadan qabağa keçə bilməz. Lakin, görünür, bu o qədər də asan başa gəlmir: ona görə də Kvebek əyalətinin qanunu ilə burada dil polisi yaradılmışdır; fransızcanın rəsmi statusunun pozulduğu hər yerdə dil polisi işə qarışır və hüququ bərpa edir; qanuna qarşı çıxanlar, reklamlardan başlamış məişətin bütün sahələrinədək, fransızcaya sayğısızlıq göstərənlər layiqli cəzasını alır. 

Bu misalı oxuyan hər kəs məni qınayacaq: “Az idi havayıyeyənlərimiz, indi də dil polisi gələcək!” Mən bu barədə Milli Məclisdə də danışmışam. Lakin orda deputatların bu tipli, milli taleyimizlə bağlı təkilifləri o qədər də maraqla qarşılanmır. Nəzərə alınmır ki, deputatlar, iqtidarlar, hətta hakimiyyətlər də keçib gedəcəklər, amma ana dili qalacaq, qalmalıdır.

Prinsipcə mən də dil kimi xalqın varlıq şəklinin ən mühüm əlamətinin inzibatı nəzarət altında qorunmasının əleyhinəyəm; bu bir vicdan işi, milli borcdur, insanın şəxsi qabiliyyətini göstərən həssas olaydır; bura polisin müdaxiləsi arzulanan deyil.

Hər kəsin öz milli məsuliyyətini dərk etdiyi toplumda dil polisinə bəlkə də ehtiyac yoxdur; amma yad heyranlığının, özgə aşiqliyinin az qala kütləvi şəkil aldığı, ana dilinə biganəliyin xəstəlik səviyyəsinə çatdığı cəmiyyətdə bu vacibdir. Dilimiz də Konstitutsiyamızın qoruması altındadır; ictimai asayiş kimi! İctimai asayişin pozulmasına polis nəzarət edir, bəs dil sahəsinə kim nəzarət etməlidir?

Hansi dildə və necə danışmaq fərdin, insanın istəyinə bağlı olmaqla, həm də ölkənin, millətin taleyini, gələcəyini müəyyənləşdirən ictimai, tarixi vəzifədir; vətəndaşlıq məsələsidir.

Bununla günü sabahdan, “Azərbaycanda da dil polisi yaradılsın!” – demək istəmirəm. Sadəcə, bu işin bütün dünyada, hətta dili təhlükə altında olmayan və müqavimət duyğusu güclü olan xalqlarda da ciddi rəsmi nəzarətdə saxlandığına diqqət yönəltmək istəyirəm.

Təəssüf ki, bizdə assimilyasiyaya, başqasının təsiri altına düşməyə, məişətdən tutmuş mədəniyyətə qədər, başqalarını yamsılamağa meyil güclüdür. Qorumaq hissiyatımız zəifləyib: torpağı da, insanı da, dilimizi də! Bu immunitet çatışmazlığı çox ağır xəstəlikdir və hökmən müalicə olunmalıdır.

Təhlükə yalnız kiminsə küçədə-bazarda əcnəbi dildə danışması, yaxud öz körpəsinə ana dilini öyrətməməsi ilə bağlı deyil. Dil payız şumu kimidir; ora bu gün atılan dən müəyyən zamandan sonra göyərir; taxıl kimi, gül kimi, bəzən də alaq kimi…
Buna görə də dillə bağlı işlərin heç birinə laqeyd yanaşmaq olmaz…
Dilimizin mənzərəsini bəlirləyən sahələrdən biri də qanun yaradıcılığıdır.
Bu gün qanunda yer alan bir kəlmə sabah sənədlərdə ölkənin hər yerinə yayılır və işlək dilə yol tapır.

Onlarla cətin, ahəng qanunu pozan xarici termin və ifadə var ki, məhz qanunların, rəsmi sənədlərin vasitəsilə dilimizə yol tapmışdır. Məsələn, kollekvium, insident, ipoteka, kampaniya, kvorum, kvota, koalisiya, kompleks, konvertor, konkurs, konsensus, kontekst, konstruktiv, konsultasiya, konflikt, kredit, leqal, makro, mikro, mentalitet, manitor, market, prezentasiya, patifikasiya, rezerv, region, reytinq, rekonstruksiya, rekvizit, referendum, servis, tendensiya, teoriya, tekst, faza, penitensiar, administrasiya, aktiv, debat, deqeredasiya, investor, investisiya, kadastr, feldyeger, funksiya və s.

Bu sözlərin dilə gətirilməsinə qarşı çıxan kimi on yerdən səs ucalır ki, bunlar beynəlxalq sözlərdir, hamı işlədir, biz də işlədək. Öncə onu deyim ki, beynəlxalq söz yoxdur. Bu kəlmələr ayrı-ayrı əcnəbi dillərdən gəlir və bütün dillərdə dəyişilmədən işlədilməsi heç də zəruri deyil; onları olduğu kimi saxlamaq tənbəl xalqların tənbəl dilçilərinin işidir. Yapon da, çinli də, ərəb də, fars da bu terminlərin böyük əksəriyyətinin öz dillərində qarşılığını tapmışlar. Hətta Türkiyə türklərinin bizimlə eyni olan dilində Azərbaycan türkcəsindən fərqin böyük hissəsi məhz bu kəlmələrin türkcəsini tapmaq sayəsində yaranmışdır; biz onların bu təcrübəsindən istifadə etməkdənsə, israrla yabançı kəlmələr dalınca sürünürük.

Bu “toxunulmaz” görünən “beynəlxalq” terminlərin ana dilimizdə gözəl qarşılıqları var; yer tutmasın deyə, onları sadalamaq istəmirəm. Təklifimin qəbul edilib rəsmiləşəcəyini bilsəm, bunların və bunlardan qat-qat artıq digər işğalçı əcnəbi kəlmələrin təmiz türk qarşılığını təklif edərdim. Təəssüf ki, buna maraq göstərən yoxdur; əksinə “dil siyasəti” ilə məşğul olanların bəziləri bu terminləri dilimizə doldurmaqla Anadolu və Azərbaycan türkcələrini uzaqlaşdırmaq və bu yolla guya bir-birimizi anlamadığımızı, bir-birimizi tərcümə etmək zərurəti faktını möhkəmləndirməyə çalışırlar. Bu, milli xəyanətdir!

Qanunlarımızı hazırlayanların bir qismi dilimizi yaxşı bilmir və ya onun imkanlarını yetərincə dəyərləndirmir; mətnləri xarici dillərdən necə gəldi, tərcümə edirlər.

Məsələn, neft müqavilələri müzakirəyə gələn ilk illərdə “çiy neft” sözünə təəccüblənmədim. O dəqiqə görünürdü ki, bu iri həcmli sənədləri dilimizi pis bilən adamlar çevirib. “Sıroy” – yəni “xam” sözünü “çiy” kimi anlayırlar. O dəqiqə sənəd öz ciddiliyini itirdi. Rus və başqa dillərdən tərcümə zamanı onlarla belə yanlışlığa yol verilir. Öz dilimizi pis bildiklərinə, uğurlu qarşılıq tapa bilmədiklərinə görə yabançı söz mexaniki şəkildə dilimizə keçir və bir azdan sadaladığım sözlər kimi “qanuniləşir”. Müstəqillikdən sonra Avropa kökənli sözlərlə yanaşı, ərəb və fars kəlmələrinin rəsmi dilimizdə çoxalması da aydın görünür. Türkiyə ilə ilişkilərin artması xalq dilində duyulsa da, dəftərxana və yazı-pozu dilinə az təsir göstərir.

Məncə, qarşılıqlı zənginləşmə yolu ilə bir sıra çətin ərəb, fars sözlərindən imtina etməyin vaxtı çoxdan çatmışdır.

Bu yolla Türkiyədə Akop Dilaçarla başlanan süni və ifrat dilyaratma yanlışlığını biz də təkrar etməli deyilik, amma nəzarət etməsək, bir azdan rəsmi ədəbi dilimizdə yenə orta əsrlərdə olduğu kimi, yalnız feillər əsl türk sözü olaraq qalacaq; bütün mətn ərəb və fars kəlmələrindən, xarici sözlərdən hörüləcəkdir.

Məsələn, “İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında qanun layihəsi haqqında”… Bu, Milli Məclisə təqdim edilən bir qanunun adıdır. Dilimizə girmiş sözlərdir, lakin hamısı yad mənşəlidir və onları qismən də olsa təmizləmək mümkündür. İnformasiya – bilgidir, mühafizə – qorumaqdır, bir cümlədə iki “haqqında” sözünə ehtiyac yoxdur və s. Qəribə bir “ənənə” yaranmışdır: “Vergi haqqında qanun”, “Dil haqqında qanun”, “Mədəniyyət haqqında qanun”… Təmiz azərbaycanca yazmaq istəsək, “Vergi qanunu”, “Dil qanunu”, “Mədəniyyət qanunu”… olmalıdır.

Bəzi idarə və nazirliklərin adları da mexaniki şəkildə tərcümə edilir. “Vergilər Nazirliyi” doğru deyil, “Vergi Nazirliyi” deyilməlidir; necə ki, gül dükanının qarşısında “güllər” yazmaq səhvdir: sadəcə “gül”, uzaqbaşı “gül-çiçək” yazılmalıdır. 

“Su” sözü də cəm şəkildə işlədilməməlidir. Bunlar hamısı rus dilindən tərcümənin sonucudur.
Rus tarixində çar I Nikolaya aid “tövsiyyə” var: “Qanunları elə yazın ki, sadə vətəndaş anlamasın və dövlət məmurundan məsləhət almaq zorunda qalsın”.

Bizdə də bəzi qanunları dil baxımından anlamaq çətindir. Bəlkə bu qanunvericilərin köhnə vərdişidir, davam edir…

Dəfələrlə MM-də qanunların dilini sonda gözdən keçirən ayrıca dil qrupunun yaradılması ilə bağlı məsələ qaldırmışıq. Təəssüf ki, qulaqardına vurulub. Dilimizə tələbkar yanaşsaq, “əlaqədar”, “haqqında”, “barəsində”, “barədə” kimi sözlər qanunlarımızı başına alıb getməzdi, çox asanca öz doğma “bağlı”, “üzərinə”, “ilişki”, “dolayısıyla” və s. sözlərimizlə əvəzlənə bilərdi.

Kim bunlara xırda iş kimi baxırsa, yanılır. Ana dilinin qorunmasında kiçik, önəmsiz iş yoxdur.

Daxili işlər – İç işlər, digər – başqa, xüsusi – özəl, müvafiq – uyğun, proses – gedişat, nəticə – sonuc, problem – sorun, zəminində – özülündə, müəyyənləşdirməsi – bəlirlənməsi, habelə – eləcə də və s. istənilən sahəyə aid qanunlarda onlarla söz var ki, çox asanlıqla təmiz türk kəlmələri ilə dəyişdirilə bilər. Ola bilsin, mənim dediklərimdən də uğurlu qarşılıq tapılsın.

Bu qısa qeydlərimdə mübahisəli görünən fikirlər olmamış deyil. Elə indidən bəzi hörmətli professorlarımızın qızara-qızara səslərini yüksəltdiyini görürəm: “Bu nədir? Bizi Türkiyənin ardınca aparmaq, dilimizi türk sözləri ilə zibilləmək istəyirsən?” 

Zarafat eləmirəm, bəziləri məhz belə deyir: “dilimizi türk sözləri ilə zibilləyirlər”. Yəni, nar şirəsinə nə qədər istəyirsən rəng qat – içəcək, yeni, təmiz nar şirəsi əlavə olunanda dözə bilmirlər. Dilimiz türk dili olduğu halda yeni türk kəlmələri onu necə zibilləyə bilər? Mənim Dədə Qorquddan, Kaşğarlı Mahmuddan gələn təmiz sözlərimə dözə bilməyənlər on illər uzunu ərəbin, farsın, rusun, Qərb dünyasının başımızdan tökülən işğalçı kəlmələrini ləzzətlə həzm edirlər.

Göründüyü kimi, dilin qorunması sadə iş deyil. Çəkdiyimiz misalların arxasında ölkənin qanun yaradacılığı siyasətindən (qanunları hansı ölkələrin nümunələri əsasında yaradırıq?), dilimizi zorla Türkiyə türkcəsindən uzaqlaşdırmaq kimi gizli niyyətdən tutmuş, tərcümə səriştəsizliyi, peşəkar olmamaq, vətəndaş məsuliyyətsizliyi, tənbəllik və nəhayət, milli qeyrətin, milli dirənişin zəifliyi kimi çoxlu yan etkilər rol oynayır. Bu işə toplumun qarışması və dövlət qayğısının artması deyilənlər baxımından son dərəcə önəmlidir.